Ultontoz

Asardagi voqealar “Alpomish” dostonida tilga olingan Asqartog‘u Murodtepada kechadi. Ramziy ma'noda er yigitlar Alpomishga, “Tarix — chiqindixona, uning ibratli joyi yo‘q. Sizlar uchun barcha ibrat shu kunning o‘zi...”, deya o‘zligidan tongan, kechagi kunini unutganlar Ultontozga qiyoslanadi. Asarning birinchi qismida Xudosizlik jamiyatining tuzilishi, xalqni atiestlikka da'vat qilinishi haqida so‘z boradi. Umbar yuzboshi vafotidan so‘ng qizi Qaynarning sho‘roga yollanib, paranjini tashlagani og‘asi Kurashga yoqmaydi. Ammo singlisini bu yo‘ldan qaytarolmaydi. Muallif ikki dunyo bo‘lgan aka-singilni asarning boshidanoq boshqa-boshqa davlatlarga ajratib yuboradi. Shundan so‘ng voqealar rivoji Qaynar atrofida kechadi. Masjidlarning buzilishi, qadamjolarning yopib tashlanishi, namoz o‘qib, ro‘za tutganlarni jazoga tortilishida bu ayol yetakchilik qiladi. Hattoki gazetaga otasi va akasi bilan bir oilada dunyoga kelganidan afsuslanishi va ularni tan olmasligi haqida itervyu beradi. Ro‘za tutgani uchun bir o‘qituvchini partiya yig‘ilishida haqoratlab ishdan bo‘shatar ekan o‘qituvchidan quyidagi so‘zlarni eshitadi: “...Burun maktabdor qo‘lida jadidlar kitobi bo‘lar edi. Jadid g‘anim, jadid shayton dedik. Bugun bittayam kitob yo‘q. Nima, so‘ppayib borib matal aytamanmi? Harna, “Yo rabiman” ni o‘rganyapti...” Ushbu jumlaning o‘zi bilan muallif o‘sha davrdagi maktablarning ahvolini, o‘quvchilar va o‘qituvchilar holini ko‘rsatib beradi.